به قلم: حشمت الله رادفر
نوشتن در مورد مسعود هم آسان است و هم دشوار، آسان به خاطر صفا، سادگی، صداقت، بی آلایشی، پاکی، نجابت، فروتنی، تواضع، جوانمردی و فتوت او؛ و دشوار به خاطر گشودن راز و رمزی که انسانی را توفیق و توانایی میبخشد تا در برابر قدرت های شیطانی زمان، در برابر همه توطیه های قرن، در برابر همه پیمان شکنی ها، دو رنگی ها، دو رویی ها، در برابر همه شداید، مشکلات و ناملایمات به تنهایی دست و پنجه نرم نموده، مایوس نشود و خستگی را نشناسد. گشودن معما این معما و دست یافتن به این راز میتوانست توسط خود مسعود شهید آسان گردد. ولی این همه به حیث رمزی نهفته و رازی نگفته باقی ماند. ( مقالۀ نعیم کبیر، صفحه ۳۶۵ جلد اول کتاب مسعود، شهید صلح و آزادی)

شاید به همین دلیل آنجه تا اکنون در پیوند با مسعود گفته و نوشته شده به تعبیر سالار عزیز پور در مقالۀ عقابی بر فراز پامیر در همین کتاب بیشتر سپاسمندانه است تا پژوهشگرانه. کتاب سنگین وزن مسعود؛ شهید صلح و آزادی مجموعه یی از مقاله ها، تحلیل ها، گفتگو ها، دیدگاه ها، اشعار و خاطره های است که بیشتر از سیاق سپاسمندی و ادای دین در برابر مسعود و کارنامه های او در دو جلد نگارش یافته و توسط داکتر مجیب الرحمان رحیمی  تالیف، گرداوری و تدوین شده است.

کتاب مسعود، شهید راه صلح و آزادی، در ده بخش و ۱۰۲۳ صفحه گرد آوری شده و حاوی معلومات جالب توجهی است که میتواند راه‌گشای تحقیقات و پژوهش های علمی در راستای فهم تحولات سیاسی دستکم چهار دهۀ گذشته در افغانستان باشد.

• در بخش نخست به تعداد ۸۴ نوشته و تحلیل از ۶۸ تن از نویسندگان، شخصیت های سیاسی، فرهنگی و ژورنالیستان و پژوهشگران داخلی و خارجی گنجانده شده است.
• بخش اول به زندگی نامۀ مفصلی از شهید احمد شاه مسعود اختصاص داده شده است.
• بخش دوم شامل ۸ گفتگو و مصاحبه طویل در پیوند با جنبه های مختلف شخصیت و کارنامه های قهرمان ملی کشور با شخصیت های سیاسی و یاران نزدیک شهید احمد شاه مسعود است.
• بخش سوم به معرفی سیمای مسعود از دیدگاه شخصیت های داخلی و خارجی اختصاص دارد.
• در بخش پنجم بازتاب شهادت امرصاحب در مطبوعات بین المللی آن زمان گنجانده شده است.
• بخش ششم شعر ها و مرثیه هایی را در خود جای داده که در وصف آمر صاحب سروده شده
• در بخش هفتم خاطره هایی را میخوانیم که شماری از یاران نزدیک ایشان بیان داشته اند.
• بخش هشتم دیدگاه های جنرالان روسی در باره شهید مسعود را شامل میشود.
• در بخش نهم روزشمار وقایع در یکسال بعد از شهادت آمر صاحب را میخوانیم
• و در بخش دهم نگاره هایی از دست نوشته ها و یادداشت های روزانۀ قهرمان ملی کشور گنجانده شده است.

ارایۀ یک تصویر دقیق و بی عیب و نقص از متن و محتوای این کتاب بویژه در زمان اندکی که من در اختیار داشتم، کار دشواری است. اما در این جستار کوشیده ام یک تصویر نسبتن روشن از محتویات آن ارایه بدارم.

با یک نگاه کلی به این مجموعه مقالات، میتوان گفت که، هریک از نویسندگان و شخصیت هایی که با آنان مصاحبه شده یا دیدگاه کوتاه شان در پیوند با شهید مسعود توسط مولف مطالبه شده و شاعرانی که سروده های شان در این کتاب منتشر شده متناسب به سطح شناخت، نوع بینش سیاسی – ایدیولوژیک و چگونگی نقش و جایگاه فردی شان در متن یا حاشیه های تحولات سیاسی – نظامی کشور در دوران جهاد و مقاومت و در مجموع فرایند های سیاسی ای که با نام و کارنامه های شهید مسعود در حدود دونیم حیات سیاسی ایشان پیوند داشته است، بیان داشته اند.

از ژنرالان و فرماندهان ارتش سرخ گرفته تا پژوهشگران، روزنامه نگاران و صاحبنظران خارجی جنبه هایی از نقش آفرینی و حضور قدرتمند مسعود در کارزار های بزرگ واپسین دهه های قرن بیستم و آغاز سدۀ ۲۱ از جهاد در برابر شوروی گرفته تا مقاومت سرسختانه در برابر تروریزم و افراط‌گرایی خشونت بار را بیان داشته اند. در یک کلام میتوان گفت که در این کتاب هرکس کوشیده است، مسعود ضمیر خود آگاه و وجدان انسانی خود را به معرفی بگیرد.

در بخش نخست معلومات جالب توجهی در پیوند با زندگی خصوصی و سیاسی آمر صاحب از کودکی ها تا هنگام شهادت شان از قلم آقای حفیظ منصور ارایه شده است. از آنجایی که بسیاری از معلومات به صورت نقل قول مستقیم و همچنان از نشانی شخص نویسنده بیان شده، در برخی موارد با، اشتباهات، تناقض ها و تداخل های موضوعی همراه است، با آنکه بسیار کوشیده است تا در نقش یک راوی و مشاهده گر فعال و بی‌طرف عمل کند اما در روایت برخی از قضایا و رویداد ها و روند ها رد پای علایق شخصی، عواطف و طرز دید ایدیولوژیک نویسنده قابل دید است.

در حالی که معلومات گرد آوری شده زیر عنوان زندگی نامه در پیوند با زندگی و شخصیت شهید مسعود در این کتاب از غنای معلوماتی و اطلاعات دست اول بهره‌مند بوده، رویداد ها و وقایع به زبان رسا و تا حدود زیادی با رعایت اصل دقت، بی طرفی و امانت داری نگارش یافته اما در روایت دیدگاه ها، پس زمینه های ذهنی، اندیشه ها و دغدغه های آمر صاحب در پیوند با مسایل مختلف نه تنها در زندگی نامه بلکه در دیگر ژانر های مندرج در این کتاب نیز تعبیر ها و تفسیر های شخصی نویسندگان نسبت به آنچه حقایقی که میخواهند در نوشته های خویش ازآن حرف بزنند، چرب تر و فربه تر به نظر میرسد.

نوشتن در مورد مسعود هم آسان است و هم دشوار، آسان به خاطر صفا، سادگی، صداقت، بی آلایشی، پاکی، نجابت، فروتنی، تواضع، جوانمردی و فتوت او؛ و دشوار به خاطر گشودن راز و رمزی که انسانی را توفیق و توانایی میبخشد تا در برابر قدرت های شیطانی زمان، در برابر همه توطیه های قرن، در برابر همه پیمان شکنی ها، دو رنگی ها، دو رویی ها، در برابر همه شداید، مشکلات و ناملایمات به تنهایی دست و پنجه نرم نموده، مایوس نشود و خستگی را نشناسد. گشودن معما این معما و دست یافتن به این راز میتوانست توسط خود مسعود شهید آسان گردد. ولی این همه به حیث رمزی نهفته و رازی نگفته باقی ماند.

تنوع دیدگاه ها در پیوند با شخصیت، اندیشه و باور های شهید مسعود، از مقدمۀ چاپ نخست کتاب شروع میشود که نویسنده واژه های “قطع و یقین” را در پیوند با مسلمانی، مجاهدت، تعهد و رسالت‌مندی شهید مسعود به کار میبرد، مرحوم عبدالاحمد جاوید،  احمد شاه مسعود را “مظهر پیوستگی ملی و علم بردار آیین ناب محمدی” و همزمان در ردیف کسانی مانند فرانکو و ماندیلا به حساب میآورد، استاد سیاف، با ترسیم سیمای یک مجاهدی که صرفآ برای برپایی نظام اسلامی تلاش میکند تمایل قهرمان ملی کشور به دموکراسی را انکار کرده است.

شاید بتوان گفت که واضح ترین و واقع بینانه ترین تبیین از طرز دید مبارزاتی و باور های سیاسی – ایدیولوژیک شهید مسعود در مقالۀ (احمد شاه مسعود؛ آرمان گرای واقع بین) نوشتۀ جنرال حسین سعید بازتاب یافته است. زیرا نویسنده در آغاز مقاله از پارتیزان ها، مبارزان و رهبران جنبش های چپگرای قرن بیستم مانند، ماووتسه دون، جگوارا، هوشی من، فیدل کاسترو و پاتریس لوبومبا و جمال ناصر نام میبرد و در ادامه تا آنجا که برایش مقدور بوده مسعود را بخشی از روند فکری ایدیولوژیک راست گرایی معرفی کرده که سررشته های آن به سید قطب، حسن البنا و مودودی میرسد. با اینحال، با رعایت میزان بالایی از احتیاط کوشیده است تا سوگیری های ایدیولوژیک را در بیان دیدگاه ها و پردازش اطلاعات دست داشته اش را به حد اقل ممکن برساند.

آقای فضل الرحمان فاضل، در عنوان نوشته اش، احمد شاه مسعود را بی هیچ ملاحظه‌یی بیگانه ستیز خوانده، اما آقای لطیف پدرام، با نثر فاخر پارسی دری، نام مسعود را “احیاء کنندۀ حیثیت های از دست رفته، غرور های شکسته، و آرمان های برباد رفتۀ ملی ما” دانسته است. آقای چنگیز پهلوان، پژوهشگر معروف ایرانی در ادامۀ کار های ارزشمندش در پیوند با افغانستان، پژوهشی را در پیوند با “شناسایی و اهمیت تمدنی نقش مسعود” در نوشته اش وعده داده که تا اکنون چنین نوشته یی از ایشان در اختیار ما قرار ندارد.

از داکتر خیلیل حنانی چند نوشته در این کتاب چاپ شده که در یکی از آن تلاش های صلح خواهانۀ احمد شاه مسعود با دسته های مختلف مجاهدین بویژه حزب اسلامی حکمتیار را از سال ۱۳۶۰ خورشیدی تا پروسه صلح تاجیکستان و گفتگو های نمایندگان جبهه مقاومت با طالبان را فهرست کرده و در نوشته یی دیگر زیر عنوان تاوان یک آتش بس، به بررسی پیامد های آتش بس سال ۱۳۶۱ خورشیدی پرداخته است. عبدالله انس مبارز الجزایری کوشیده است احمد شاه مسعود را همسنگ عبدالله عزام و دیگر مبارزان مسلمان نیمه دوم قرن بیستم معرفی کند.

آقای منصور در نوشته های جداگانه، کارنامه های سیاسی، نظامی و تبلیغاتی شهید مسعود را به معرفی گرفته، نقاط ضعف و قوت زیادی در کارنامه های او برجسته کرده، از “اشتباهات قهرمان” نیز یاد آوری کرده است.

خانم ژیلا بنی یعقوب، روزنامه نگار مشهور ایرانی، در صحبت با کاکا تاج الدین پدر خانم آمر صاحب، جنبه هایی از ویژگی های شخصیتی آمر صاحب را برجسته کرده که در برخی موارد با تصویر ارایه شده از سوی شماری از نویسندگان این کتاب تناقض دارد و آقای سید اکبر زیوری، اختلافات و تفاوت های عمیق فکری احمد شاه مسعود در پیوند با نقش رای مردم و انتخابات در حکومت داری و نقش زنان در جامعه را در مقایسه با دیدگاه های متجرانه و دگم اندیشانۀ جریان های افراط گرا و تندرو مانند طالبان به بررسی گرفته است.

خانم ماری خلیلی ناصری، جایگاه مسعود را در تاریخ جستجو کرده و داکتر جمراد جمشید، او را میراث دار خط مبارزاتی و آزادی خواهی ابومسلم خراسانی عنوان کرده است.

داکتر روان فرهادی، به بزرگترین دغدغه های احمد شاه مسعود در آخرین روز های زندگی اش راجع به وضعیت جبهات جنگی اش پرداخته و خانم لیلا صراحت روشنی، درنگی بر مفهوم قهرمان در بینش اساطیری حوزۀ تمدنی زبان فارسی داشته، و آقای دلجو حسینی مسعود را داعیه دار راستین وحدت ملی در افغانستان معرفی کرده است.

جمال خاشقجی، خبرنگار عرب که سال گذشته در قنسولگری عربستان در ترکیه سلاخی شد، در مقاله یی که در کمی پیشتر از واقعۀ ۱۱ سپتامبر نیویارک نوشته بود، احمد شاه مسعود را بدیل طالبان برای ادارۀ افغانستان مطرح کرده است.

داکتر شمس الحق آرینفر، مسعود را نماد شکوه و فر آریایی دانسته و آقای نادر خرم، او را آفتاب خاور زمین لقب داده است، بشیر احمد انصاری هم در این کتاب نوشته یی دارد با این عنوان که “احمد شاه مسعود؛ یک پروژه و مرام، نه یک تصویر و نام”.

آقای صالح محمد ریگستانی روایت جالب و صمیمانه یی از مهارت ها و قابلیت های مسعود در عرصۀ نظامی ارایه کرده و نجیب الله مهاجر مسعود را نماد آزادگی دانسته است. عبدالاحد تارشی، راز قهرمانی مسعود را واشگافی کرده، سید مخدوم رهین با ادبیات حماسی بنام مسعود مرثیه سرایی کرده و عبدالقدر فطرت و آقای محمد علم ایزدیار رد پای مسعود را در خاطره های خودش و دیگران جستجو کرده اند.

“رسالت ما بعد از شهادت مسعود”، عنوان نوشته یی از عبدالحی خراسانی است و سوسن مهدی زاده مسعود قهرمان را شخصیت ماندگار در خاطره ها توصیف کرده و آقای فاضل سانچارکی نیز با نگارش دو متن زیبا نسبت به آمر صاحب ادای دین کرده است.

متن سخنرانی حامد کرزی در نخستین کنفرانس مسعود شناسی در سال ۱۳۸۲، نیز در این کتاب نقل شده که او از زبان مسعود گفته است: “مرگ ته حاضر یم خو خاوری ترک ته حاضر نه یم” و اکرام اندیشمند در یک مقالۀ نسبتأ بلند، “عروج فرمانده” را به بحث و بررسی گرفته است. احمدشاه مسعود؛ یک چهره در سه قاب هم نوشته یی از این قلم در این کتاب است.

آقای نسیم فقیری در نوشته یی با عنوان مسعود همان طور که بود، ضرورت خود داری از دروغ گویی و تفسیر های من آوردی از شخصیت و کارکرد مسعود و نسبت دادن ویژگی های دلخواه خود به مسعود را مطرح کرده و اما بلافاصله در نوشتۀ بعدی، م ناقد ویژگی های شخصی آمرصاحب را از دیدگاه خود بر شمرده است.

خاکستری بر آیینۀ تاریخ نوشته یی با ادبیات فاخر فارسی دری و از آقای عزیز آریافر و دو نوشتۀ دیگر از قلم آقایان واسع لطفی و مصطفا آرین در پیوند با قهرمان ملی کشور آخرین نوشته های جلد اول این کتاب اند.

در جلد دوم این کتاب بخش مقاله ها، با نوشته هایی از آقای عبدالقوی کریمی، قیوم ملکزاد، اسلم خاموش، صدیق چکری، پروفیسور صدیق، آقای مجیب الرحمان رحیمی، عظیم مجاهد، قاضی ودود، صاحب نظر مرادی، محمود صیقل، حضرت شاه فرخاری، عبدالله پیمان، سالار عزیز پور، امین صیقل، توریالی غیاثی و شماری دیگر آمده و سپس در بخش های سوم، چهارم، پنجم و ششم به ترتیب، مصاحبه ها، دیدگاه های شماری از شخصیت های داخلی و خارجی در بارۀ آمرصاحب، شعر ها و مرثیه هایی که در وصف و در عزای مسعود نوشته شده، آمده است.

در بخش هفتم دیدگاه های همرزمان و دوستان نزدیک قهرمان ملی کشور پرسیده شده، در بخش هشتم مسعود از نظر جنرالان شوروی سابق، در بخش نهم روزشمار وقایع یکسال پس از شهادت قهرمان منتشر شده و در دهمین و واپسین بخش کتاب تصاویری از دست نوشته ها و یادداشت های روزانۀ قهرمان ملی کشور به چشم میخورد.

در فرجام میتوان گفت که کتاب مسعود؛ شهید راه صلح و آزادی گنجینه یی از معلومات، اطلاعات، دیدگاه ها و برداشت های نویسندگان، اهل خبره، روزنامه نگاران و پژوهشگران داخلی و خارجی و فرماندهان جهاد و مقاومت در پیوند با احمد شاه مسعود است که میتواند به عنوان مقدمه یی برای فهم ابعاد شخصیت و زندگی مسعود مورد توجه پژوهشگران، مورخین و دانشجویان کشور قرار بگیرد.

بسیاری از محتویات این کتاب، به دل نوشته هایی شبیه است که به دلیل ارادت و احترامی که نویسندگان آن ها نسبت به مسعود داشته و دارند، کوشیده اند به صادقانه ترین نحو ممکن وقایع، رویداد ها و دیدگاه های شان را نقش قلم کنند و درد ها و دغدغه های خود شان با نام و کارنامه های مسعود پیوند بزنند و فریاد کنند، در مواردی هم با دلسوزی تمام مسایلی را به مسعود نسبت داده اند که با وسعت اندیشه، پهنای آزادگی و دورنمای مبارزاتی قهرمان همخوانی چندانی ندارد.

بسیاری از کسانی که به نحوی دیدگاه و نظر شان در پیوند با مسعود در این کتاب بازتاب یافته است، کوشیده اند تا پیوند های عاطفی و معنوی خویش را با قهرمان ذهن های سرگردان و ضمیر های ناآرام شان ابراز بدارند.

در فرجام با ملاحظۀ متن های مندرج در کتاب مسعود؛ شهید راه صلح و آزادی میتوان نتیجه گرفت که شخصیت های بزرگی مانند مسعود، با کارنامه های عقلانی و سنجش های کاربردی و عمل گرایانه به ایفای نقش در سیاست و سرنوشت مردم وارد عرصه های کار و پیکار میشوند، اما آنچه این نام ها را در ذهن تاریخ و در ضمیر آیندگان زنده و ماندگار نگه میدارد، رگه های درد، رشته های عاطفه و پیوند های معنایی ای است که در روزگاران سخت و دشوار و در رویداد ها و روند های پر از آزمون و خطای پیکار برای مرگ و زندگی میان مردم و قهرمانان شان ایجاد میشود.   رگه های دردی که فراتر از زمان و مکان حس میشوند، فهمیده میشوند و به رشته های به هم تنیده یی از آگاهی ای بدل میشوند که مسیر خونرنگ آزادی و برابری را در ضمیر نسل ها ترسیم میکند.

 پاینده باد نام مسعود، جاودانه باد آزادی